دستگاه راست‌پنج‌گاه که با نام راست و پنجگاه یا راست هم شناخته می‌شود، یکی از هفت دستگاه موسیقی سنتی ایرانی است. راست‌پنج‌گاه دست کم از نظر نام با هیچ‌یک از مقام های موسیقی سنتی ایران مطابقت ندارد و به عقیدهٔ برخی، نام راست و پنجگاه هر دو نام‌های تازه‌تری بین مقام‌های موسیقی هستند. دانگ اول دستگاه راست‌پنج‌گاه با مقام راست ارتباط دارد. گام راست پنجگاه با ماهور یکی و بر اساس گام ماژور در موسیقی کلاسیک غربی است. و تنها اختلافشان در حالت و مدگردی‌های آنهاست. این دستگاه، امکان پرده‌گردانی به تمام دستگاه‌های دیگر را فراهم می‌کند. به عنوان مثال به واسطه گوشه شکسته در دستگاه راست پنجگاه می‌توان به افشاری و بعد به عراق و از آنجا به بیات ترک رفت. برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب‌نوازی و مرکب‌خوانی بوده‌است.
نکته ای که در اجرای این دستگاه وجود دارد مشکل بودن اجرا در لحن و نیز توقف درجات است. چرا که کوچکترین خطا در توقف درجات و یا آغاز و… می تواند دستگاه را تبدیل به ماهور کرده و نوازنده از راستای اجرایی راست پنجگاه خارج شود.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
گوشه‌های مهم دستگاه راست پنجگاه
روح افزا، نیریز، پنجگاه، سپهر، نهیب، عراق، نیریز صغیروکبیر، طوسی، بحرنور، پروانه، بیات عجم، ماوارأنهر، مبرقع، قرچه، زنگ شتر، زنگوله، لیلی و مجنون، نوروز عرب، نوروز خارا، نوروز صبا، فرنگ از گوشه‌های مهم دستگاه راست پنج گاه در موسیقی ایرانی هستند.
پروانه
گوشه‌ای است کوتاه که نت آغاز آن درجهٔ سوم است. و پله‌پله تا درجهٔ هفتم بالا می‌رود و سپس در نت پایه فرود می‌آید.
خسروانی
به همان شکلی که در دستگاه ماهور اجرا می‌شود، اینجا هم کاربرد دارد جز آن که یک فاصلهٔ پنجم درست پایین‌تر اجرا می‌شود.
روح‌افزا
به دو شکل اجرا وجود دارد. شکل اول، با درجات درآمد راست مطابق است و نت آغاز آن درجهٔ پنجم است. در شکل دوم، درجهٔ سومِ راست به اندازهٔ یک ربع پرده پایین می آید، که در مطابقت با دستگاه شور است. و از همین طریق امکان پرده‌گردانی از طریق گوشهٔ نیریز را فراهم می‌کند. به این ترتیب، می‌توان گفت که درجهٔ سوم در روح‌افزا نت متغیر است.
نیریز
متعلق به دستگاه نوا است، و درجاتش مطابق دستگاه شور است. وقتی درجهٔ سوم راست یک ربع پرده پایین بیاید و درجهٔ دوم راست، تبدیل به نت شروع بشود، نیریز به دست می‌آید. در اینجا درجه‌ای که پایین آورده شده (درجهٔ سوم راست، یا همان درجهٔ دوم نیریز) نت شاهد گوشه است.
زابل
متعلق به دستگاه سه‌گاه است. ورود به آن از طریق گوشهٔ نیریز به سادگی رخ می‌دهد. در واقع درجات این دو با هم یکی است. نیریز و زابل را از طریق نتی که روی آن تأکید بیشتری شده می‌توان تشخیص داد.
پنجگاه
گوشه‌ای است کوتاه که با درجات شور مطابق است. از دید فرهت این که این گوشه نامی در دنبالهٔ دستگاه‌های دیگر (سه‌گاه و چهارگاه) دارد اما اهمیتی بسیار کم دارد و فواصلش هم متعلق به دستگاه دیگری است (شور)، «گیج‌کننده» است.در اجرای راست‌پنج‌گاه، وقتی که در گوشهٔ نیریز درجات جدید (که مطابق شور هستند) معرفی شدند، پس از گذری موقتی از زابل، به این درجات بازگشت می‌شود و اینجاست که پنجگاه حاصل می‌شود. درجهٔ سومِ پایین‌تر از نت آغاز درآمد راست، نقش نت آغاز پنجگاه را دارد و نت شاهدی هم برای این گوشه وجود ندارد.
قَرَچه
متعلق به دستگاه شور است. قرچه در دانگی از شور نواخته می‌شود که از درجهٔ چهارم درآمد شور آغاز می‌شود (به بیان دیگر، در «شورِ وسط»)؛ برای مثال در شورِ دو، نت آغاز قرچه نت سل خواهد بود. در راست‌پنج‌گاه هم گوشه‌هایی که از دستگاه شور قرض گرفته شده‌اند، بر درجه‌ای مشابه (در این مثال، نت سل) استوار هستند، اما نت ایست در این گوشه‌ها متفاوت است و در خصوص قرچه، نت ایست چهار درجه بالاتر است (نت دو).
مُبَرقَع
گوشهٔ کوتاه دیگری است که صرفاً برای بازگشت از قرچه به راست استفاده می‌شود. نت شروع آن درجهٔ دوم قرچه است. و پس از آن به سمت درجهٔ چهارم قرچه (معادل درجهٔ هشتم راست) می‌رود. در این مرحله تمام تغییراتی که در گام داده شده بود از میان برداشته می‌شود و به گام اصلی راست بر می‌گردیم. رایج است که نت زیرپایه نیز نیم پرده پایین آورده شود. (مثلاً در راست‌پنج‌گاهِ فا، نت می به می بمل تغییر یابد). چرا که این کار بازگشت به محور اصلی راست را مطبوع‌تر می‌کند. نت شاهد و ایست برای گوشهٔ مبرقع، درجهٔ هشتم راست است.
سپهر
گوشهٔ سپهر هم مانند مبرقع، بر درجات محور اصلی راست مطابق است. و تمرکزش در فاصلهٔ درجات پنجم تا دهم است. در انتهای گوشهٔ سپهر، فرودی به درجهٔ اول راست رخ می‌دهد.
نَهیب، عراق و آشور
هر سه متعلق به دستگاه ماهور هستند، و با یکدیگر مرتبطند. در راست‌پنج‌گاه نت ایست آن‌ها به جای آن که درجهٔ اول ماهور (نتِ دو) باشد، یک فاصلهٔ پنجم درست پایین‌تر است (نتِ فا). متداول است که پس از آشور، گوشهٔ پروانه اجرا شود و تا با فرود به محور اصلی راست، شنونده در مورد این که در دستگاه راست‌پنج‌گاه هستیم یادآوری شود.
ابوالچپ، طرز و لیلی و مجنون
هر سه متعلق به دستگاه همایون هستند. در همایون نت شاهد آن‌ها سل و نت ایست آن‌ها دو است، اما در راست‌پنج‌گاه نت فا تبدیل به نت شاهد آن‌ها می‌شود و نت ایست هم نت دو باقی می‌ماند. درجات هم، هماهنگ با دستگاه همایون تغییر می‌کنند. یعنی لا به لا بمل و ر به ر کرن تغییر می‌یابد. این تغییرات به صورت دفعی رخ می‌دهند، و نه به صورت یک پرده‌گردانی تدریجی.
نفیر و گوشه‌های نوروز
نوروزها شامل نوروز عرب، نوروز صبا و نوروز خارا هستند. این سه به همراه نفیر، همگی متعلق به دستگاه همایون هستند. نت ایست در این‌ها، درجهٔ هشتم است (که همان نت شاهد گوشه‌های ابوالچپ، طرز، و لیلی و مجنون باشد). از آنجا که نوروزها و نفیر همگی حول و حوش درجهٔ هشتم راست (یعنی یک اکتاو بالاتر از نت پایهٔ درآمد راست) می‌گردند، به عنوان اوج دستگاه راست‌پنج‌گاه به کار گرفته می‌شوند.
ماوراءالنهر
مخصوص راست‌پنج‌گاه است اما با درآمد راست مطابقت ندارد، بلکه با فواصل نوروزها مطابقت دارد. برخلاف نوروزها، تا درجهٔ می بمل بالا می‌رود، و در نتیجه بالاترین (زیرترین) نت در دستگاه راست‌پنج‌گاه از طریق این گوشه حاصل می‌شود. نت آغاز و ایست آن درجهٔ پنجم است و باقی مشخصاتش مطابق با گوشه‌های نوروز و نفیر. مشخص نیست که چرا این گوشه (که از نظر فواصل با گوشه‌های نفیر و نوروزها از دستگاه همایون مطابقت دارد) هرگز در همایون اجرا نمی‌شود.
راک‌ها
گوشه‌های راک شامل راک (یا راک عبدالله)، راک کشمیر و راک هندی، همگی متعلق به دستگاه ماهور هستند و در راست‌پنج‌گاه معمولاً به عنوان آخرین گوشه اجرا می‌شوند. پس از آخرین راک (معمولاً راک هندی) فرودی طولانی به محور اصلی راست اجرا می‌شود تا اجرا دستگاه در همان محور اصلی‌اش به انتها برسد.
حس و حال دستگاه راست پنجگاه
همان طور که در بالا گفتیم با این دستگاه می‌توان به آواز‌ها و دستگاه‌های دیگر وارد شد. از این رو می‌توان تمام حس و حالی که در دستگاه‌های موسیقی ایرانی وجود دارد را با راست پنجگاه ایجاد کرد. اما در کل آوازى با وقار و ابهت است. گویی فردی خردمند است که به فرزندان خود پند و اندرز داده و آنان را نصیحت می‌کند. گوشه‌های آن نیز دارای لطافت و ظرافت‌هایی است که احساس آرامش خاصی را در انسان ایجاد می‌کند.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
آهنگ های معروف دستگاه راست پنجگاه
«چه آتش ها» با صدای همایون شجریان شناخته شده ترین آهنگ در دستگاه راست پنجگاه است.
آلبوم «چشمه نوش» با صدای محمدرضا شجریان
«قافله سالار» با تکنوازی تار محمدرضا لطفی در دستگاه راست پنجگاه است.
آلبوم های «ساز نو آواز نو» با هنرمندی گروه دستان
«بهاران آبیدر» با آهنگسازی هوشنگ کامکار
آلبوم «مقام صبر» ساخته پرویز مشکاتیان و با صدای علیرضا افتخاری
«بداهه نوازی در راست پنجگاه» با تارنوازی حسین علیزاده و تمبک و دف نوازی مجید خلج
آلبوم‌های مقام صبر از پرویز مشکاتیان و راز و نیاز از حسین علیزاده، هر دو با صدای علیرضا افتخاری، نیز در این دستگاه اجرا شده‌اند.
