دستگاه چهارگاه، یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران است. چهارگاه از نظر مُدال دستگاهی متمایز است و داریوش طلایی دانگ اول چهارگاه را یکی از چهار دانگ اصلی موسیقی ایرانی می‌داند. دستگاه چهارگاه در ردیف موسیقی ایرانی صاحب گوشه‌هایی است که برخی احساس اندوه، برخی حالت وقار و متانت، و برخی حس شادی را به همراه دارند. از همین رو این دستگاه را برای نشان دادن تمام حالات و احساسات مناسب می دانند. برخی از گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه از بم به زیر عبارتند از زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب، حزین و منصوری. دستگاه چهارگاه از طریق گوشه‌هایی همچون گوشهٔ مخالف، امکان پرده‌گردانی به دستگاه همایون را دارد و همچنین هر یک از دانگ‌های چهارگاه می‌تواند دانگ دوم بیات اصفهان فرض شود. همچنین دستگاه چهارگاه، به لحاظ نام گوشه‌ها و ساختار ردیف، با دستگاه سه‌گاه رابطهٔ نزدیکی دارد.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
گوشه های مهم دستگاه چهارگاه
گوشه‌های دستگاه چهارگاه به قرار زیر هستند: درآمد، پیش‌زنگوله و زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود، حصار، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، حزین، حُدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رِنگ شهرآشوب
پیش‌زنگوله
این گوشه یک الگوی تکراری مشخص دارد، و پیش از گوشهٔ زنگوله اجرا می‌شود.
زنگوله
این گوشه همنام یکی از مقام‌های موسیقی قدیم ایران است. امروزه در بیشتر دستگاه‌های موسیقی گوشه‌ای با این نام وجود دارد که با آهنگ موزونش شناخته می‌شود. احتمال دارد که در گذشته نیز این گوشه همین آهنگ موزون را داشته و اکنون تنها ضرب‌آهنگ آن به یادگار مانده باشد.
زنگِ شتر
آهنگ این گوشه، یادآور حرکت شتری است که زنگوله‌ای به گردن دارد. وجه مشخصهٔ این گوشه از نظر ضرب آهنگ، الگویی است متشکل از یک نت کوتاه که به یک نت ممتد جهش می‌کند (این جهش از نت بم به نت زیر رخ می‌دهد) و این الگو بارها پشت سر هم تکرار می‌شود و در آن نت اول ثابت می‌ماند اما نت دوم تغییر می‌کند. گوشه‌ای به همین نام در دستگاه سه‌گاه نیز وجود دارد و اجرایش در آن دستگاه متداول‌تر است.
زابُل
نت شاهد و ایست آن در درجهٔ سوم و خاتمهٔ آن در نت پایه چهارگاه است. گوشه‌ای به همین نام در دستگاه سه‌گاه نیز یافت می‌شود.
مویه
گوشه‌ای است حزن‌انگیز که در دانگ دوم چهارگاه اجرا می‌شود. به بیان دیگر، مویه در چهارگاهی اجرا می‌شود که یک چهارم درست بالاتر از نت پایه درآمد چهارگاه قرار دارد و با اجرای گوشهٔ مویه می‌توان به چهارگاه دومی تغییر مایه داد. (مثلاً از چهارگاهِ دو به چهارگاهِ فا)؛ برای این منظور درجهٔ پنجم چهارگاه نیز می‌بایست ربع پرده پایین بیاید (مثلاً در چهارگاهِ دو، از سل به سل کرن تغییر یابد). گوشهٔ مویه نهایتاً به مدار اصلی چهارگاه (یعنی نت پایهٔ درآمد چهارگاه) فرود می‌آید و خاتمه‌اش معمولاً با تحریرهای فراوان همراه است.
فرود
این که فرود نام یک گوشه را به خود اختصاص بدهد رایج نیست. زیرا فرود معمولاً قسمت پایانی یک گوشه است که در آن به فضای مد درآمد بازگشت می‌شود. احتمالا این که گوشهٔ فرود به عنوان یک گوشهٔ مستقل نام برده شده ناشی از آن باشد که در این گوشه (که همیشه پس از مویه اجرا می‌شود) درجهٔ پنجم چهارگاه دوباره بکار می‌شود. جالب توجه آن که خود این گوشه نیز، مانند بیشتر گوشه‌ها، یک قسمت پایانی دارد که به عبارتی فرودِ این گوشه است.
زنگ شتر
این گوشه نیز در مایهٔ درآمد چهارگاه اجرا می‌شود و وجه مشخصه‌اش ضرب‌آهنگ مخصوص آن است.
حصار
نت شاهد و ایست آن درجهٔ پنجم چهارگاه است. با استفاده از حصار، می‌توان به این چهارگاهِ بالاتر تغییر مایه داد (مثلاً از چهارگاهِ دو به چهارگاهِ سل). این چهارگاهِ جدید، با درجات چهارگاه اول مطابقت ندارد لذا گوشهٔ حصار عملاً امکان تغییر کلید به یک چهارگاه جدید و متفاوت را فراهم می‌کند. از این جهت، گوشهٔ حصار در چهارگاه با گوشهٔ حصار در سه‌گاه شباهت دارد (در سه‌گاه نیز حصار عامل تغییر کلید است).
مخالف
نت شاهد آن در درجهٔ ششم چهارگاه است و تأثیر دستگاه همایون را دارد. و به کمک آن می‌توان به دستگاه همایون پرده‌گردانی کرد. گسترهٔ صوتی مخالف چهارگاه، از چهار درجه پایین‌تر از نت شاهدش (یعنی درجهٔ دوم چهارگاه) تا دو درجه بالاتر از نت شاهد (یعنی درجهٔ هشتم چهارگاه) است. از جهت تغییر مایه به درجهٔ ششم دستگاه، گوشهٔ مخالفِ چهارگاه به گوشهٔ مخالف سه‌گاه شباهت دارد. با این تفاوت که در سه‌گاه این تغییر مایه امکان پرده‌گردانی به بیات اصفهان را فراهم می‌کند و در چهارگاه امکان پرده‌گردانی به دستگاه همایون.
مغلوب
این گوشه در اوج چهارگاه اجرا می‌شود. شاهد آن درجهٔ هشتم و نت آغاز و ایست آن درجهٔ ششم چهارگاه است، که این نت خود شاهد مخالف و همایون نیز هست. مانند گوشهٔ مغلوب در دستگاه سه‌گاه، در چهارگاه نیز گوشهٔ مغلوب مسیر گوشهٔ مخالف را به سمت اوج دستگاه گسترش می‌دهد.
حُدی و پهلوی
این گوشه‌ها برای مثنوی خوانی به کار می‌روند. حدی در پرده‌های چهارگاه و پهلوی در پرده‌های گوشهٔ مخالف اجرا می‌شود. پهلوی در انتها با آهنگ حدی به چهارگاه فرود می‌آید.
اگر چه می‌توان بعد از ورود به اوج چهارگاه از طریق گوشهٔ مغلوب، مستقیماً به گوشهٔ منصوری رفت اما در یک اجرای کامل‌تر از دستگاه چهارگاه، گوشه‌های حدی و پهلوی قبل از منصوری اجرا می‌شوند. این گوشه‌ها معمولاً با اشعار حماسی از شاهنامه فردوسی اجرا می‌شوند. گاه از گوشهٔ حدی فرودی به درجات گوشهٔ مویه انجام می‌شود و در این هنگام درجهٔ پنجم به صورت یک نت متغیر، کمی بمتر اجرا می‌شود(به اندازهٔ یک ). در گوشهٔ پهلوی، درجهٔ سوم پس از اوج به عنوان نت شروع استفاده می‌شود و در چنین شرایطی این درجه ربع پرده بمتر می‌شود. اما پس از آن به جای خود بازگردانده می‌شود.
رَجَز (یا اُرجوزَه)
نام آن به بحر رجز (از اوزان عروضی در شعر فارسی) اشاره دارد. و به معنای لفظی رجز خواندن است. از همین رو انتظار می‌رود که گوشهٔ رجز که در پرده‌های چهارگاه اجرا می‌شود، باری حماسی و رزمی داشته باشد، اما در عمل بیشتر باری عاطفی و عرفانی دارد. با این حال گاه در زورخانه با اشعار حماسی نیز خوانده می‌شود.
منصوری
شاهد آن درجهٔ هشتم (اوج) چهارگاه است و به طور مکرر به دو نتِ زیرین و زبَرین (درجه‌های هفتم و نهم چهارگاه) گردش می‌کند که این امر با آن حالتی توأم با غم و گرفتگی می‌دهد. وسعت آن عملاً به یک فاصلهٔ سوم کم‌کوچک محدود است. نت آغاز آن معمولاً درجهٔ نهم چهارگاه است و نت ایست آن معمولاً درجهٔ هفتم. بالاترین درجه‌ای که در اوج چهارگاه اجرا می‌شود، درجهٔ سوم یا چهارم بالای اوج است که در منصوری اجرا می‌شود. در انتهای منصوری، فرودی به نت پایهٔ چهارگاه رخ می‌دهد و اجرای دستگاه به پایان می‌رسد
حس و حال دستگاه چهارگاه
بعضی از دستگاه‌ها به زمان مشخصی از روز تعلق دارند و معمولا آن موقع روز است که شنیدنشان به دل آدم می‌چسبد. چهارگاه دستگاهی است که کاملا به صبح‌ها اختصاص دارد. کافی است یکی از آهنگ‌های این دستگاه را اول صبح یا در زمان خمودگی و کسالت گوش کنید تا انرژی‌تان برای یک روز کامل جفت و جور شود! این دستگاه گاهی نیز غم‌انگیز و دل‌شکسته و با توشه‌ای از متانت و وقار همراه است. می‌توان گفت آواز چهارگاه نمونه جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی ماست. زیرا درآمد آن مانند ماهور، موقر و متین و شاد و خرم و خندان است. آواز زابل حزن درونی اغلب آوازهای ما را دارد. آواز مخالف شکایت آمیز و مانند همایون ناصح، باتجربه و توانا است. چهارگاه دستگاهی است که هم شادی می کند و هم گریه و زاری می نماید، گاهی نیز از زندگی عارفانه و بی تکلف و حالت صبر و بردباری نیز گفت و گو می نماید.
بنابراین مقام چهارگاه برای نشان دادن تمام حالات و صفات و کیفیات مناسب است. و به همین جهت آن را مهم ترین مقام موسیقی می دانند.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
آهنگ های معروف در دستگاه چهارگاه
از جمله آثار مشهور دورهٔ معاصر که در دستگاه چهارگاه ساخته‌شده‌اند می‌توان به آلبوم دستان اثر پرویز مشکاتیان و با آواز محمدرضا شجریان اشاره کرد.
قطعهٔ «حصار» حسین علیزاده
قطعهٔ سلام صبحگاهی اثر حسن کسائی
آلبوم نخستین دیدار بامدادی اثر کیهان کلهر اشاره کرد.
قطعهٔ «دخترک ژولیده» از علی نقی وزیری
موسیقی تیتراژ مجموعه تلویزیونی پدرسالار
رنگ «مبارک باد» که در عروسی ها در ایران به وفور اجرا می‌شود، در دستگاه چهارگاه است.
آهنگ رقص بابا کرم نیز در همین دستگاه است.
سرود ایران جوان که اولین سرود ملی ایران است.
آلبوم «چهارگاه – بیات ترک» از ساخته های حسین علیزاده و با نوازندگی او، اجرایی کامل از برخی گوشه های چهارگاه از جمله زنگوله، مخالف، زابل، لزگی و … است.
«هفت ضربی» چهارگاه در آلبوم «پایکوبی» نیز از دیگر آثار شناخته شده و پرطرفدار حسین علیزاده در این دستگاه است.
تصنیف «سفر کرده» با صدای دلکش، «بیا بیا» با صدای مرضیه، تصنیف های «شباهنگام» و «وای به دل» با صدای زنده یاد ایرج بسطامی، «از دلم بیخبری» ساخته سلطان خانم و «بُتا بُتا» که در آلبوم «شش تصنیف قدیمی» بازخوانی شده اند، و همچنین تصنیف «خزان»، «بوی باران» و «هزار دستان» با صدای محمدرضا شجریان از نمونه های تصنیف های این دستگاه اند.
