دستگاه های موسیقی ایرانی اصطلاحی در موسیقی سنتی ایرانی است. دستگاه به مجموعهای از چند نغمه (گوشه) گفته میشود. که با هم در گام، کوک، و فواصل نت همآهنگی دارند.
بیشتر منابع معاصر هفت دستگاه را بر میشمرند و علاوه بر آن، پنج آواز نیز مطرح میکنند. که هر کدام زیرمجموعهٔ یکی از این هفت دستگاه است. این دستگاهها عبارتند از همایون، ماهور، شور، سهگاه، چهارگاه، راستپنجگاه، و نوا. با این حال، برخی منابع آوازهایی که توسط دیگران جزو ملحقات دستگاه شور و همایون طبقهبندی میشوند. را نیز یک دستگاه جداگانه میدانند و تعداد کل دستگاهها را ۱۲ یا ۱۳ عدد برشمردهاند. گوشههای دستگاهها در قالب مجموعهای به نام ردیف گردآوری میشوند. معمولاً دستگاهها با گوشهای به نام «درآمد» آغاز میشوند که در آن مُدِ اصلی دستگاه معرفی میشود. گوشههای بعدی در دستگاه معمولاً آن را به سمت نت های زیرتر میبرند. به این گوشه ها «اوج» هر دستگاه می گوییم. دستگاهها نهایتاً از طریق گوشههای دیگری به مد اصلی خود «فرود» میکنند.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
بین دستگاههای مختلف روابطی برقرار است. برخی گوشهها در بیش از یک دستگاه وجود دارند. این امر میتواند پردهگردانی از یک دستگاه به دستگاه دیگر را میسر سازد. اگر چه تعداد دستگاهها دست کم هفت مورد دانسته میشود، اما از نظر فواصل و مد موسیقایی، آنها را به چهار یا پنج گروه تقسیمبندی میکنند و این اشتراکات فواصل نیز زمینهساز رابطهٔ بین دستگاهها است. از بین دستگاه های موسیقی ایرانی، دستگاه شور مهمترین دانسته میشود و موضوع تحقیقات بسیاری نیز بودهاست.
به نظر میرسد که ترتیب گوشههای یک دستگاه مبتنی بر ملایمت باشد. دستگاه به عنوان یک مجموعه به موسیقیدانان کمک میکند تا فواصل مربوط به هر گوشه و رابطهاش با دیگر گوشههای دستگاه را تشخیص بدهند.
دستگاه موسیقی یعنی چه؟
لفظ «دستگاه» به عقیدهٔ بیشتر نظریهپردازان، اشاره به موقعیت دست روی دستهٔ سازهایی نظیر تار و سهتار دارد (یعنی متشکل است از دست + «گاه» به معنی موقعیت، مثل «ایستگاه» یا «پاسگاه»).با این حال عدهای نیز معتقدند که گاه در واقع ریشه در «گات» دارد و آن را به متون اوستایی مرتبط میدانند. همچنین، در گذشته پرده های ساز «دستان» نام داشت. لذا نام دستگاهها به قرار گرفتن دست روی این دستانها اشاره می کند.
برای مطالعه بیشتر پیرامون جزییات هر دستگاه، گوشه های مهم، حس و حال و معروف ترین آهنگ های هر دستگاه به لینک های درج شده در اسم هر دستگاه مراجعه نمایید.
