دستگاه همایون چیست
دستگاه همایون یکی از هفت دستگاه ردیف موسیقی ایران است. وچنانچه که از نام آن بر می آید، به مفهوم فرخنده و مبارک است. همایون بعد از دستگاه شور یکی از بزرگترین دستگاه‌هاست؛ چرا که علاوه بر گوشه‌های خود دارای یک زیرمجموعه (آواز بیات اصفهان و آواز شوشتری) نیز میباشد که خود دارای چندین گوشه بوده و آوازی مستقل اند. بزرگان موسیقی، این دستگاه را تداوم زندگی ، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید خوانده اند. و به دلیل این حس زیبای دستگاه همایون ، آن را ” دستگاه عشاق ” نیز می نامند. چرا که حزنی اسرار آمیز و شوری خاص دارد.
استاد روح الله خالقی نیز دستگاه همایون را ” باشکوه، مجلل و آرام، و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا ” وصف نموده است. به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می‌رود.
این دستگاه با دستگاه شور از لحاظ فواصل دانگ اول ارتباط نزدیکی دارد. همچنین با دستگاه های نوا ، سه گاه ، چهار گاه نیز به واسطه پرده گردانی گوشه های دیگر خود دارای وجوه اشتراک است.
گوشه های مهم دستگاه همایون
از مهمترین گوشه های دستگاه همایون می توان به: درآمد، چکاوک، بیداد، نی داود، عشاق، باوی، ابوالچپ، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نفیر، فرنگ، زابل، بیات عجم و دناسری اشاره نمود.
چکاوک
چکاوک نام پرنده کوچک است خوش الحان. در دستگاه همایون شباهت این آواز را به این پرنده می دهند. در قدیم اشعار عاشقانه را چکامه می نامیدند. احتمالا وارد شدن کلمه چکاوک در ردیف موسیقی ایرانی از نقطه نظر تشابه لغوی با کلمه چکاوک یا چکامه بوده است. گوشه چکاوک از نظر ساختار ملودی شباهتی با گوشه های رضوی -ابوعطا – طرز – مخالف دارد. به گفتهٔ فخرالدینی، این گوشه معمولاً با یک جملهٔ کوتاه به عنوان مقدمه با ساز آغاز می‌شود. و پس از آن یک یا دو بیت شعر می خوانند. شاهد آن درجهٔ چهارم همایون است و نت شاهد آن یا همان نت شاهد است یا نت پایه.
بیداد
بیداد به معنای تعدی و ظلم و جور است. در دستگاه همایون هنگامی که به اوج می رویم گوشه بیداد را اجرا می کنند. در واقع از آواز همایون به آواز اصفهان می رویم. این گوشه هم ابتدا با یک جملهٔ سازی شروع می شود. سپس یک یا دو بیت شعر می خوانند. نت شاهد آن درجهٔ پنجم همایون و نت ایست آن درجهٔ چهارم همایون است. گوشهٔ بیداد در منطقهٔ وسط همایون اجرا می‌شود. و با بالارفتن به سمت درجهٔ ششم، زمینه را برای اوج دستگاه فراهم می‌کند. این گوشهٔ در تمام اجراهای دستگاه همایون، حتی اجراهای کوتاه‌تر، همیشه اجرا می‌شود. این گوشه دارای شخصیتی «عاشقانه» توصیف شده‌است.
مطالب جذاب: همه چیز در مورد آموزش سنتور
نی داود
مرتضی نی داود یکی از اساتید موسیقی ملی و نوازنده برجسته تار است. او ردیف موسیقی ایرانی را ضبط کرده، از این هنرمند بزرگ در پرده بیداد همایون گوشه ای بجا مانده که آن را نی داود می خوانند. نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام همایون است و گستره ملودی درجه ششم گام همایون را در بر می گیرد.
عشاق
این گوشه، در اوج دستگاه اجرا می‌شود. شاهد آن درجهٔ هشتم و ایست آن درجهٔ پنجم و سپس درجهٔ چهارم است. درجهٔ ششم در گوشهٔ عشاق نت متغیر است. و در ملودی‌های بالارونده ربع پرده زیرتر می‌شود. درجهٔ نهم همایون نیز در اوج، ربع پرده پایین آمده و بکار می‌شود. (که از این جهت مشابه اوج دستگاه شور است).
نفیر
نفیر به معنای آواز و بانگ و خروش همراه با فغان است. در ردیف موسیقی ایرانی به گوشه ای به نام نفیر وجود دارد، به دنبال این گوشه قطعه ای به نام فرنگ می آید. این قطعه در وزن 6/8 است. نفیر از درجه چهارم گام همایون شروع شده (آواز بیات اصفهان) و روی درجه اول گام همایون (شاهد عشاق بیات اصفهان) دوباره فرود می آید. و سپس روند ملودی به طوری است که روی شاهد اصفهان دوباره رجعت می کند. این گوشه به گوشه عشاق شباهت دارد. و مانند گوشه بوسلیک برای رفتن به آواز اصفهان استفاده می شود. در پایان می توان گفت که از طریق این گوشه نوعی تغییر مقام از آواز همایون به اصفهان انجام می شود.
لیلی و مجنون
شاهد آن درجهٔ چهارم و ایست آن ابتدا درجهٔ دوم (همان شاهد همایون) و سپس نت پایهٔ همایون است. این گوشه معمولاً با یک یا دو بیت از منظومهٔ لیلی و مجنون اجرا می‌شود.
زابل
نت شاهد و ایست آن منطبق بر نت پایه همایون است. و ملودی آن تنها متکی بر درجات یک دانگ همایون است. زابل در اصل از گوشه‌های دستگاه سه گاه است. اما چون درجات دانگ اول سه‌گاه با درجات نزدیک به نت پایه همایون مطابقت می‌کنند، اجرای آن در همایون نیز میسر است. از گوشهٔ زابل میتوان برای پرده‌گردانی به دستگاه شور نیز استفاده کرد.
آواز بیات اصفهان
آواز اصفهان مشتقی از دستگاه همایون است. و خود شامل 20 گوشه می باشد. هرگاه درجه چهارم گام همایون را شاهد قرار دهیم، ملودی حالتی به خود می گیرد که آن را بیات اصفهان می خوانند.
گوشه های مهم آواز بیات اصفهان
از گوشه های مهم آواز بیات اصفهان می توان به در آمد، بیات اصفهان، درویش حسنی، هداوندی، عشیران، مثنوی، مثنوی عبری، صوفی نامه، جامه درآن، بیات راجع، نغمه، سوزوگداز، خجسته، اصفهانک، عشاق، جرس (کتایون)، عزال، بوسلیک، تصنیف اشاره نمود.
آواز شوشتری
مایه یا آواز شوشتری در کنار آواز اصفهان، هر دو از مهمترین ملحقات دستگاه همایون تلقی می‌شوند. اگر‌چه در تقسیم‌بندی دستگاهی متداول، شوشتری معمولاً جزو آواز های پنج‌گانه طبقه‌بندی نمی‌شود، اما برخی آن را یک آواز محسوب کرده‌اند و برخی نیز آن را یک دستگاه کوچک جداگانه برشمرده‌اند.
مطالب جذاب: همه چیز در مورد آموزش آواز
ریشه‌هایی از موسیقی در مایه شوشتری را میتوان در آثار خیام یافت. ترانه‌هایی در مراسم عروسی استان های فارس و بوشهر رایج است. این قطعات اکثرا در مایه شوشتری اند. این ترانه ها به اسم «بیت‌خوانی» شناخته می‌شوند. در منطقهٔ فارس نیز نوع مشابهی از موسیقی به اسم واسونک در عروسی ها متداول است، که آن نیز در شوشتری اجرا می‌شود. واسونک معمولاً توسط یک زن که دایره هم می‌زند، اجرا می‌شود. و آهنگ مطبوع و ملایمی دارند. با این حال شوشتری دارای حسی غم‌انگیز نیز توصیف می‌شود. که در تعزیه ها نیز خوانده می شود. شاهد آن درجه چهارم و ایست آن درجهٔ دوم و خاتمهٔ آن درجهٔ اول همایون است. تکیهٔ اصلی شوشتری بر یک دورهٔ پنج‌نتی به فاصلهٔ پنجم درست است که از درجهٔ اول تا پنجم همایون را شامل می‌شود.
به لحاظ سیر ملودیک، شوشتری با گوشهٔ چکاوک در دستگاه همایون و گوشهٔ مخالف در دستگاه سه گاه نزدیک دانسته شده‌است.
شوشتری در اجرای دستگاه همایون نقش مهمی دارد؛ این گوشه به همراه گوشه‌های منصوری و بختیاری، اوج دستگاه همایون را تشکیل می‌دهد. وسعت اجرای شوشتری می‌تواند تا درجهٔ هفتم همایون برسد، و درجات بعد از شاهد شوشتری (درجه‌های پنجم تا هفتم همایون) تقریباً به یک اندازه در این گوشه به کار می‌روند.
مطالب جذاب: همه چیز در مورد آموزش پیانو
حس و حال دستگاه همایون
این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود. نغمه‌های این دستگاه مانند یک سخنران حرفه‌ای به شنوندگان خود پند و اندرز مى‌دهد.
همایون از غم و اندوه می‌گوید. و در مواردی غم موجود در دل این دستگاه سرسخت‌ترین دل را نیز محزون می‌کند.
مطالب جذاب: همه چیز در مورد آموزش ویولن در کمترین زمان
آهنگ های معروف دستگاه همایون
از اهنگ های معروف در دستگاه همایون میتوان قطعهٔ «بیا تا گل برافشانیم» ساختهٔ حسین علیزاده و با آواز علیرضا افتخاری که در آواز شوشتری ساخته شده است را معرفی نمود.
تصنیف غوغای ستارگان از همایون خرم نیز در شوشتری است.
علی تجویدی تصنیفی به نام «رفتم که رفتم» را در آواز شوشتری ساخته است. که مطلع آن «از برت دامن کشان» است.
قطعه‌ی “به زندان” از ساخته های ابولحسن صبا در آواز شوشتری است. این قطعه متأثر از آوای غمگین یک متهم اهل لرستان است.
آلبوم بیداد با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و آواز محمدرضا شجریان و آلبوم بی قرار به آواز شهرام ناظری از نمونه های دستگاه همایون است.
تو ای پری کجایی (سرگشته) با شعر هوشنگ ابتهاج و آهنگسازی همایون خرم، در دستگاه همایون است.
قطعه بهار دلنشین از ساخته های روح الله خالقی، در آواز بیات اصفهان است.
امشب شب مهتابه نیز از تصنیف‌های دیگر در آواز بیات اصفهان هستند.
تصنیف طاقتم ده که آن نیز ساختهٔ همایون خرم است، در گوشهٔ بیداد دستگاه همایون است.
