نوا یکی از دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه در مقام نوا ریشه دارد و بیشتر درجاتش نیز با مقام قدیمی نوا مطابق است. از نظر فواصل، دستگاه نوا رابطهٔ تنگاتنگی با دستگاه شور دارد و بسیاری از گوشههایش نیز در مایه شور است. این امر باعث شده که گاهی نوا را جزو متعلقات دستگاه شور در نظر بگیرند. اما بیشتر ردیفدانان نوا را یک دستگاه مستقل و جزو دستگاههای هفتگانهٔ اصلی میدانند. همچنین نوا ارتباط نزدیکی به آواز بیات اصفهان دارد و از نظر فواصل به گام کوچک نظری (مینور تئوریک) در موسیقی کلاسیک غربی نیز نزدیک است. نوا آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزنانگیز. نوا را آواز خوب گفتهاند و معمولاً در آخر مجلس مىنواختند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مىکنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مىکند.
گوشه های مهم دستگاه نوا
منابع مختلف گوشههای زیر را برای دستگاه نوا برشمردهاند: درآمدها، کرشمه، گَردانیه (گردونیه)، بیات راجه، عشاق، مُحَیِّر، حزین، زنگوله، نَهُفت، گَوِشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مَجُسلی، خجسته، حسینی (حسین، ملک حسین)، بوسلیکف رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس (آواز ناقوس)، نیریز، رِنگ نستاری، رِنگ نوا.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
درآمدها
در درآمد نوا توجه بیشتر به دانگی معطوف میشود که بم تر از نت پایهٔ دستگاه است. ملودی گاهی تا درجهٔ دومِ بالاتر از نت پایه نیز گسترش مییابد. اما درجات سوم و چهارم به کار گرفته نمیشوند. مانند بسیاری دستگاههای دیگر، در دستگاه نوا هم ملودی درآمد معرف مایهٔ اصلی دستگاه است.
گردانیه
گوشهٔ گَردانیه گوشهٔ کوتاهی است. نت ایست آن اهمیت زیادی دارد. چرا که ملودی آن روی درجات (هفتم – ششم – پنجم) بصورت گام پایین رونده ایست هایی دارد. نت شاهد آن روی درجه سوم گام نوا و گستره ملودی تا درجه پنجم است.
بیات راجع
در این گوشه تمرکز ملودی روی دانگی است که درست بالای نت پایه قرار دارد. این دانگ از نظر درجات با بیات اصفهان مطابقت دارد و به آواز افشاری نیز نزدیک است؛ در نتیجه، بیات راجه در آواز افشاری و بیات اصفهان هم به کار میرود؛ اما در اصل متعلق به دستگاه نوا دانسته میشود.
نهفت
نهفت حالت ملودی آواز نوا را تغییر نمی دهد. قدما این آواز را خراباطی و برای استراحت در شب می دانستند. نهفت جاییست که شب را در آن استراحت می کنند. لذا می توان نتیجه گرفت که انتخاب این نام برای این گوشه بی ربط نیست. در گوشهٔ نَهُفت نت پایه یک اکتاو پایین می رود. و نت پایهٔ جدیدی برای این گوشه به دست میآید. از این جهت، میتوان این گوشه را شبیه به گوشهٔ موالیان در دستگاه همایون دانست. درجات چهارم و پنجم دستگاه (بر اساس این نت پایهٔ جدید) در مرکز ملودی گوشهٔ نهفت قرار دارند. و درجات بالاتر به کار گرفته نمیشوند؛ مگر در زمان فرود به مایهٔ اصلی دستگاه. نت زیرپایهٔ دستگاه (که درجهٔ هفتم در این گوشه است) نت ایست گوشه است و معمولاً با تحریر اجرا میشود. همچنین، درجهٔ ششم گوشه تبدیل به نت متغیر میشود. و یک ربع پرده بالا می رود.
گوشت
گوشهٔ گوشت هم در همان اکتاو پایینتری قرار دارد که گوشهٔ نهفت قرار داشت. در گوشهٔ گَوِشت، درجهٔ دوم گوشه یک ربع پرده بم تر میشود.(مثلاً در نوای سل، لا به لا کرن تغییر مییابد) و تبدیل به نت شاهد گوشه میشود. همزمان، درجهٔ پنجم گوشه نیز ربع پرده بم میشود (از ر به ر کرن) ولی این درجه چندان مورد توجه قرار نمیگیرد. نهایتاً، گوشت با فرود به مدار اصلی درآمد دنبال میشود و ملودی به نت پایهٔ دستگاه باز میگردد. گوشت از گوشه هاییست که مدگردی آن محسوس است. با استفاده از نت های متغیر لا کرن و لا بکار ر کرن و ر بکار به گونه ای ظریف حال و هوای آواز قطار را به خود می گیرد.
نیشابورک
این گوشه گسترهٔ صوتی موسیقی را به مایهٔ اصلی نوا باز میگرداند؛ با این تفاوت که در آن به درجهٔ سوم و چهارم نوا توجه بیشتری میشود. یکی از مشخصههای گوشهٔ نیشابورک جهشی به اندازهٔ چهارم درست است که از نت پایهٔ نوا به درجهٔ چهارم آن انجام میشود.
خجسته
در گوشهٔ خجسته، تمرکز ملودی به درجات بالاتر میرود و درجات پنجم و ششم نوا اهمیت پیدا میکنند. درجهٔ پنجم نقش نت ایست را ایفا میکند. درجهٔ هفتم نیز گاهی شنیده میشود. اما درجات پایینتر چندان به کار نمی آیند. تنها در فرود است که از نت پایه و درجهٔ دوم نوا استفاده میشود. به طور خلاصه، در این گوشه نت آغاز، شاهد و ایست بر درجهٔ پنجم نوا قرار دارد.
عراق
گوشهٔ عراق (و گوشهٔ نهیب) در اصل به دستگاه ماهور مربوطند و در آن دستگاه (و نیز در راستپنجگاه) اجرا میشوند، اما در دستگاه نوا نیز قابل اجرا هستند.
عشاق
این گوشه اگرچه از نظر فواصل با درجات شور مطابق است، اما معمولاً در اجرای خود دستگاه شور به کار نمیرود و مربوط به آواز دشتی دانسته میشود. در عوض، در اجرای دستگاههایی نظیر همایون، راستپنجگاه و نوا و نیز در آوازهای بیات اصفهان و ابوعطا گوشهٔ عشاق به کار میرود و ساختارش نیز در تمام این دستگاهها کمابیش یکسان است. در نوا، گوشهٔ عشاق با شروع از درجهٔ چهارمِ پایینتراز نت پایه به دست میآید. برای مثال، در نوای سل، با شروع از نت ر میتوان عشاق را به دست آورد. در این حالت نت ر تبدیل به نت پایهٔ عشاق میشود. و نت ایست آن یک درجه پایینتر (دو) و نت آغازش یک درجه بالاتر (می کرن) قرار دارد.
حسینی
گوشهٔ حسینی در اصل متعلق به دستگاه شور است. در این گوشه، درجهٔ چهارمِ پایینتر از نت پایهٔ نوا (که در عشاق تبدیل به نت پایهٔ گوشه شده بود) نت پایهٔ گوشه باقی میماند. میتوان چنین نتیجه گرفت که پس از اجرای گوشهٔ نهفت، عملاً مایهٔ نوا در گوشههای بعدی جای خود را به مایهٔ جدیدی میدهد که در گوشههای عشاق و حسینی مورد تأکید است. آنچه در مورد گوشهٔ حسینی اهمیت دارد، آن است که به جای فرود به نوا این گوشه به دستگاه شور فرود میکند. و به این ترتیب قطعه کاملاً به دستگاه شور پردهگردانی میکند. حتی گاهی فرود گوشههای دیگر به شور نیز صورت میگیرد. وضع مشابهی در گوشههای دستگاه افشاری نیز وجود دارد و به عقیدهٔ فرهت این که افشاری (و بعضاً نوا) جزو متعلقات شور دانسته میشوند، ممکن است به این دلیل باشد.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
حس و حال دستگاه نوا
قطعات دستگاه نوا نه شاد هستند و نه غمگین و حزنانگیز. قطعات نوا معمولاً در آخر مجالس نواخته میشوند. و اشعار آن بیشتر حس و حال عارفانه دارد. دستگاه نوا در انسان آرامشی همراه با سکون و سکوت ایجاد میکند. با گوش دادن به این موسیقی حس سبکی و معلق بودن بر روی امواج دریا را به انسان منتقل می کند. که به نوعی آرامبخش است.
آهنگ های معروف دستگاه نوا
آلبوم چهره به چهره ساختهٔ محمدرضا لطفی با آواز محمدرضا شجریان
آلبوم نوا، مرکبخوانی از پرویز مشکاتیان با آواز شجریان
نینوا از حسین علیزاده و آلبوم بی تو بسر نمیشود ساختهٔ علیزاده و با آواز شجریان در دستگاه نوا هستند.
بخشی از آلبوم راز گل ساختهٔ محمد آذری و تنظیم مجتبی میرزاده، با صدای علیرضا افتخاری نیز در دستگاه نواست.
دستگاه نوا در قطعات و مجموعه های متعدد به اجرا درآمده است.
یکی از قدیمی ترین قطعات به جا مانده «آوازی در دستگاه نوا» با صدای جلال تاج اصفهانی و نوازندگی جلیل شهناز است.
آلبوم «نوا، مرکب خوانی» از پرویز مشکاتیان و با صدای استاد شجریان از آهنگ های دستگاه نوا می باشد.
«چهره به چهره» از ساخته های محمدرضا لطفی با صدای استاد شجریان دیگر آلبوم ماندگار در دستگاه نوا است.
موسیقی «بی تو بسر نمیشود» در دستگاه نوا و آواز بیات کرد است.
«قافله سالار» از محمدرضا لطفی و «دود عود» از مشکاتیان نیز دو آلبوم برجسته دیگر در دستگاه نوا هستند.
تصنیف «جان جهان» با صدای استاد شجریان، «ای ساربان آهسته ران» با صدای شهرام ناظری، تصنیف «ما را همه شب نمیبرد خواب» منتسب به طاهره قره العین با صدای استاد شجریان، قطعه «ای دل اگر عاشقی» با صدای علیرضا افتخاری نیز از ترک های معروف دستگاه نوا هستند.
