گام در موسیقی چیست؟
«گام» عبارت است از صداها یا نتهایی که به صورت متصل، میانِ فاصله ی اکتاو قرار دارند. و ردیف منظم صداها را نیز در بر میگیرد. مثلاً گام «د» از نُتِ «د» شروع شده و پس از پیمودن منظم درجاتِ پی در پی، به اکتاو یا فاصله ی هشتم میرسد.
ولی «مایه» یا تُنالیته دارای این قید نبوده، بلکه شامل ردیف منظم نامنظم صداهای یک گام است. بنابراین هر اثر موسیقایی در مایه یا تُنالیته ی معیّنی ساخته می شود مثلاً مایه ی «د»، مایه ی «لا» و غیره…
به عبارت دیگر، یک صدای مرکزی که صداهای دیگر به آن اتکا داشته باشند باعث ایجادِ تُنالیته (مایه) میشود. این صدا، تنیک نام دارد که مبناي تنالیته است. بدیهی است که گام و مایه، هر دو با نُتِ یکم گام معرفی می شوند.
در موسیقی غربی، دونوع گام وجود دارد:
الف) گام دیاتُنیک
ب) گام کرماتیک
آموزش تئوری موسیقی در آموزشگاه موسیقی خورشید کرج
الف) گام دیاتُنیک
گامی است که از پرده و نیم پرده های دیاتنیک تشکیل است. زیر مجموعه های گام های دیاتُنیک عبارت اند از :گام های بزرگ یا ماژور و گام های کوچک یا مینور و گام ها یا مقام های کلیسایی.
گام بزرگ طبیعی یا نظری (ماژور تِئوریک)
هرگاه یکی از نیم پرده های گامی، بین درجات سوم و چهارم و دیگری بین هفتم و هشتم واقع شوند آن را گام بزرگ (ماژور تئوریک) گویند. به عبارت دیگر در گام بزرگ طبیعی فاصله های درجات آن نسبت به درجه ی یکم گام، به ترتیب، «دوم بزرگ، سوم بزرگ چهارم و پنجم درست، ششم و هفتم بزرگ، و هشتم درست» باشد.
«مقام» آثاری با نت های گام بزرگ نیز، بزرگ است.
دانگ یا تتراکرد:
هر دانگ مرکب است از چهار نُتِ پی درپی که حدود آن یک فاصله ی چهارم درست را تشکیل می دهد. گام بزرگ دیاتنیک طبیعی شامل دو دانگ “متناظر” منفصل است. و به وسیله ی یک “حد فاصل” یک پرده ای از یکدیگر جدا می شوند.
در گام های بزرگ (ماژور) طبیعی، فاصله های درجات دو دانگ، همانند یکدیگر است به طوری که میتوانند بر یکدیگر منطبق شوند.
گام کوچک طبیعی یا نَظَری (مینورِ تِئُوریک)
هرگاه نیم پرده های گامی بین درجاتِ دوم و سوم و پنجم و ششم واقع شوند، آن را گام کوچک طبیعی یا نظری گویند. فاصله های درجات این گام نسبت به تونیک به ترتیب عبارت اند از:
” دوم بزرگ، سوم کوچک، چهارم و پنجم درست، ششم و هفتم کوچک، هشتم درست.»
در موسیقی غربی سه قسم گام کوچک (مینور) متداول است که عبارت اند از:
1.گام کوچک طبیعی یا نظری (مینورِ تِئوریک)
2. گام کوچک هماهنگ (مینور هارمنیک)
3.گام کوچک نغمگی (مینور ملدیک)
گام کوچک هماهنگ (مینور هارمنیک)
هرگاه درجه ی هفتم گام مینور تئوریک را برای ایجاد “محسوس” نیم پرده ی کرماتیک بالا ببرند، به گام کوچک هماهنگ تبدیل می شود. در این ،گام فاصله ی بین درجات ششم و هفتم، یک و نیم پرده ی واحد است. در نتیجه شامل سه نیم پرده در میان درجاتِ دوم و سوم و پنجم و ششم و هفتم و هشتم خواهد بود. و فاصله های درجات آن نسبت به تونیک به ترتیب عبارت اند از: «دوم بزرگ، سوم کوچک، چهارم و پنجم درست، ششم کوچک، هفتم بزرگ، هشتم درست.»
فاصله های درجات دانگهای این گام نیز بر هم منطبق نیستند.
گام کوچک نغمگی (مینور مولدیک)
هرگاه درجه ی ششم و هفتم گام مینورِ تِئوریک را در حالت بالا رونده نیم پرده ی کرماتیک بالا ببریم و در حالت پایین رونده آنها را پایین بیاوریم گام مینورِ مولدیک به وجود می آید. فاصله های درجات آن در حالت بالارونده نسبت به تُونیک از این قرار است: دوم بزرگ، سوم کوچک، چهارم و پنجم درست، ششم و هفتم بزرگ، هشتم درست.
بدیهی است که حالت پایین رونده آن مانند گام مینور تئوریک خواهد بود.
در این گام نیز فاصله های درجات دانگ ها بر یکدیگر منطبق نیستند. مقام قطعاتی با نت های گام کوچک نیز، کوچک است. و چون «مقام»، در موسیقی غربی عبارت از کیفیت فاصله ها از نظر دوری و نزدیکی با تُونیک آن است؛ در نتیجه، نمی توان تفاوتی میانِ یک گام کوچک با یک مقام کوچک قائل شد. ولی میان مقام کوچک و بزرگ تفاوت هایی وجود دارد. مثلاً:
اگر فاصله های درجات دو گام ماژور طبیعی و مینور هارمونیک همنام را نسبت به تونیک آنها با هم مقایسه کنیم فاصله های سوم و ششم در گام بزرگ طبیعی نسبت به تونیک، بزرگ هستند.
و فاصله های سوم و ششم در گام کوچک هارمونیک نسبت به ،تونیک، کوچک هستند، ولی فاصله های بقیه ی درجات در هر دو گام مشابه است.
بنابراین با توجه به این که این دو گام با یکدیگر همنام هستند، مشابه نبودن فاصله های سوم و ششم در آنها، باعث می شود که مقامِ آنها با یکدیگر تفاوت داشته باشد.
گام بزرگ هماهنگ (ماژور هارمونیک)
اگر درجه ی ششم گام بزرگ طبیعی را نیم پرده ی کرماتیک پایین آورند، آن را گام بزرگ هارمنیک گویند.
فاصله ی ششم این گام نسبت به تُنیک، کوچک است و دانگ دوم آن دقیقاً نظیر گام کوچک هارمنیک است.
گام بزرگ نغمگی (ماژور مولدیک)
اگر درجه های هفتم و ششم گام بزرگ طبیعی را در حالتِ پایین رونده، نیم پرده ی کرماتیک پایین آورند تبدیل به گام بزرگ نغمگی خواهد شد.
فاصله های ششم و هفتم این گام حالت پایین رونده دقیقاً نظیر دانگ دوم گام کوچک طبیعی یا پایین رونده ی گام کوچک نغمگی میباشد. این فواصل نسبت به تونیک کوچک هستند.
گامهای همنام
دو یا چند گام مختلف را که در یک تُنالیته باشند، یعنی تُنیک آنها با هم یکی باشد آنها را نسبت به یکدیگر «همنام» گویند.
این گام ها طبیعتاً دارای مقام (مدالیته) های مختلف هستند، یعنی مقام آنها با یکدیگر متفاوت است مانند «می» ماژور و «می» مینور.
نتِ دیاتونیک
نت هایی که به صورت طبیعی در یک گام معین وجود دارند دیاتونیک نامیده می شوند. به عنوان مثال، نُتِ «فا» در گام «د»ی بزرگ و نُتِ «د دی یز» در گام «ر»ی بزرگ، دیاتنیک است.
ب) گام کروماتیک
گام کروماتیک گامی است که از ۱۲ نیم پرده (هفت نیم پرده ی دیاتونیک و پنج نیم پرده کروماتیک) تشکیل می شود.
برای تبدیل گام های دیاتونیک بزرگ و کوچک به کروماتیک معمولاً فاصله های متصل یک پرده ای را به ترتیب به دو نیم پرده ی کروماتیک و دیاتونیک تقسیم می کنند. به استثنای فاصله های بین درجات ششم و هفتم در گامهای بزرگ بالارونده و درجاتِ پنجم و چهارم، در گامهای بزرگ و کوچک پایین رونده که به ترتیب به دو نیم پرده ی دیاتونیک و کروماتیک تقسیم می شوند:
در مقامهای کوچک برای ساختن گام کرماتیک بالارونده و پایین رونده از درجات گام کوچک طبیعی استفاده می شود.
گام کرماتیک پایین رونده ی مقام های کوچک مانندِ ماژور همنام آن است.
در میان این ،علامات نوعی رابطه ی نزدیک با گام های همسایه و خویشاوند دیده می شود. به عنوان نمونه «د دی یز» مربوط به «ر»ی کوچک، «ر»دی یز مربوط به «می» کوچک، «فا دی یز» مربوط به «سل» بزرگ، «سل دی یز» مربوط به لای کوچک «سی بمل» مربوط به «فا»ی بزرگ و «ر»ی کوچک است.
در گام بزرگ پایین رونده نیز «لا بمل» مربوط به «د» ی بزرگ هارمنیک و «می بِمُل» مربوط به «د» مینور (گام کوچک همنام «د»ی بزرگ) و «ر» بمل مربوط به «د»ی بزرگ ناپلی می باشد.
نت کرماتیک
هر نت که در یک گام دیاتُنیک غریبه بوده و در خلال قطعه به منظور عامل تزیینی به کار رفته باشد آن را نُتِ کرماتیک نامند.
به عنوان مثال در یک قطعه ی موسیقی که بر مبنای گام «د»ماژور ساخته شده صداهای تزیینی مانند «سل دی یز»، دی یز»، «لا دی یز» و غیره صداها یا نتهای کرماتیک به شمار می روند.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج معتبرترین مرکز آموزش موسیقی و مجهز به استودیو ضبط حرفه ای